เหตุเกิดของทุกข์

ถูกแล้ว ถูกแล้ว อานนท์ ! ตามที่สารีบุตรเมื่อ
ตอบปัญหาในลักษณะนั้นเช่นนั้น, ชื่อว่าได้ตอบโดยชอบ :
อานนท์ ! ความทุกข์นั้น เรากล่าวว่าเป็นสิ่งที่
อาศัยปัจจัยอย่างใดอย่างหนึ่งแล้วเกิดขึ้น (เรียกว่า
ปฏิจจสมุปปันนธรรม).

ความทุกข์นั้น อาศัยปัจจัย อะไรเล่า ?
ความทุกข์นั้น อาศัยปัจจัย คือ ผัสสะ, ผู้กล่าว
อย่างนี้แล ชื่อว่า กล่าวตรงตามที่เรากล่าว ไม่เป็นการ
กล่าวตู่เราด้วยคำไม่จริง ; แต่เป็นการกล่าวโดยถูกต้อง
และสหธรรมิกบางคนที่กล่าวตาม ก็จะไม่พลอยกลายเป็น
ผู้ควรถูกติไป ด้วย.

อานนท์ ! ในบรรดาสมณพราหมณ์ ที่กล่าว
สอนเรื่องกรรมทั้งสี่พวกนั้น :
สมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด
ย่อมบัญญัติความทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ตนทำเอาด้วยตนเอง,
แม้ความทุกข์ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัยผัสสะ
เป็นปัจจัย จึงเกิดได้ ;

สมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด
ย่อมบัญญัติความทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ผู้อื่นทำให้, แม้ความ
ทุกข์ที่พวกเขาบัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัยผัสสะ เป็น
ปัจจัย จึงเกิดมีได้ ;

สมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวกใด
ย่อมบัญญัติความทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ตนทำเอาด้วยตนเอง
ด้วย ผู้อื่นทำให้ด้วย, แม้ความทุกข์ที่พวกเขาบัญญัตินั้น
ก็ยังต้องอาศัยผัสสะ เป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้ ;

ถึงแม้สมณพราหมณ์ ที่กล่าวสอนเรื่องกรรมพวก
ใด ย่อมบัญญัติความทุกข์ ว่าเป็นสิ่งที่ไม่ใช่ทำเองหรือ
ใครทำให้ก็เกิดขึ้นได้ ก็ตาม, แม้ความทุกข์ที่พวกเขา
บัญญัตินั้น ก็ยังต้องอาศัยผัสสะ เป็นปัจจัย จึงเกิดมีได้
อยู่นั่นเอง.

นิทาน. สํ. ๑๖/๔๐/๗๕.