ทรงเปรียบปฏิจจสมุปบาทด้วยการขึ้นลง ของน้ำทะเล

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เมื่อน้ำในมหาสมุทรขึ้น ย่อมทำให้แม่น้ำในแม่น้ำใหญ่ขึ้น; เมื่อน้ำในแม่น้ำใหญ่ขึ้น ย่อมทำให้น้ำในแม่น้ำน้อยขึ้น; เมื่อน้ำในแม่น้ำน้อยขึ้น ย่อมทำให้ละหานใหญ่มีน้ำขึ้น; เมื่อละหานใหญ่มีน้ำขึ้น ย่อมทำให้ละหานน้อยมีน้ำขึ้น, ฉันใด;

 ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ข้อนี้ก็ฉันนั้น: เมื่ออวิชชาเข้ามา
(อุปยนฺตี) ย่อมทำให้สังขารทั้งหลายเข้ามา (สงฺขาเร อุปยาเปติ); เมื่อสังขารทั้งหลายเข้ามา ย่อมทำให้วิญญาณเข้ามา; เมื่อวิญญาณเข้ามา ย่อมทำให้นามรูปเข้ามา; เมื่อนามรูปเข้ามา ย่อมทำให้สฬายตนะเข้ามา; เมื่อสฬายตนะเข้ามา ย่อมทำให้ผัสสะเข้ามา; เมื่อผัสสะเข้ามา ย่อมทำให้เวทนาเข้ามา; เมื่อเวทนาเข้ามา ย่อมทำให้ตัณหาเข้ามา; เมื่อตัณหาเข้ามา ย่อมทำให้อุปาทานเข้ามา; เมื่ออุปาทานเข้ามา ย่อมทำให้ภพเข้ามา เมื่อภพเข้ามา ย่อมทำให้ชาติเข้ามา; เมื่อชาติเข้ามา ย่อมทำให้ชรามรณะเข้ามา
.... .... .... .... ....
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! เมื่อน้ำในมหาสมุทรลง ย่อมทำให้แม่น้ำในแม่น้ำใหญ่ลดลง; เมื่อน้ำในแม่น้ำใหญ่ลดลง ย่อมทำให้น้ำในแม่น้ำน้อยลดลง; เมื่อน้ำในแม่น้ำน้อยลดลง ย่อมทำให้น้ำที่ละหานใหญ่ลดลง; เมื่อน้ำที่ละหานใหญ่ลดลง ย่อมทำให้น้ำที่ละหานน้อยลดลง, ฉันใด;


ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย! ข้อนี้ก็ฉันนั้น: เมื่ออวิชชาออกไป (อุปยนฺตี) ย่อมทำให้สังขารทั้หลายออกไป (สงฺขาเร อุปยาเปติ);
เมื่อสังขารทั้งหลายออกไป; ย่อมทำให้วิญญาณออกไป; เมื่อวิญญาณออกไป ย่อมทำให้นามรูปออกไป; เมื่อนามรูปออกไป ย่อมทำให้สฬายตนะออกไป; เมื่อสฬายตนะออกไป ย่อมทำ ให้ผัสสะออกไป; เมื่อผัสสะออกไป ย่อมทำ ให้เวทนาออกไป;
เมื่อเวทนาออกไป ย่อมทำให้ตัณหาออกไป; เมื่อตัณหาออกไป ย่อมทำให้อุปาทานออกไป; เมื่ออุปาทานออกไป ย่อมทำ ให้ภพออกไป เมื่อภพออกไป ย่อมทำ ให้ชาติออกไป; เมื่อชาติออกไป ย่อมทำให้ชรามรณะออกไป, ดังนี้ แล.

สูตรที่ ๙ มหาวรรค อภิสมยสังยุตต์ นิทาน.สํ. ๑๖/๑๔๔/๒๗๗, ตรัสแก่ภิกษุทั้งหลาย ที่เชตวัน.